"Lớp của thầy Sơn ở trường Nhân văn có sinh viên từ khắp nơi, Mỹ, Nhật, Hàn, Triều. Thầy dạy rất tuyệt khiến nhiều lần cả lớp cười phá lên, mọi người quên hết mình ở đâu, sinh ra để giận ai", Joe Ruelle, anh chàng Canada giỏi tiếng Việt, kể về các thầy cô giáo ở Hà Nội.

Joe (người chơi trống) cùng các bạn trong lớp học tiếng Việt biểu diễn mừng năm mới 2005.

Tôi thích đọc lại các quyển vở những ngày đầu học tiếng Việt. Một phần để phân tích quá trình học tập, nhưng chủ yếu để đọc lại những bức xúc viết nguệch ngoạc bằng tiếng Anh dưới mỗi dòng ghi chép.
Rice is "cơm". Rice is "lúa". Rice is "gạo". Why can't rice be rice? (Sao "cơm" không thể là "cơm" thôi?)
I is "tôi". I is "tớ". I is "em". You is "bạn". You is "ấy". You is "cô".
Bên dưới các đại từ nhân xưng này tôi không viết bức xúc tiếng Anh nào mà vẽ quái vật nhiều đầu giống trong các phim thần thoại Hy Lạp. Chặt một đầu (tức học thuộc một cách xưng hô) là 3 đầu kinh dị mọc lên; chém thịt, chém gió, quái vật mãi không chết.
Có nhiều lần tôi định bỏ cuộc, không học tiếng Việt nữa. Cuối năm 2004, tôi đã có hai năm kinh nghiệm làm việc ở Liên Hợp Quốc. Việt Nam đã mang lại "đủ thứ" cho tôi rồi, tôi có thể xin việc ở nước khác hoặc đi học cao học lấy bằng thạc sĩ trước em gái. Nguyên nhân khiến tôi tiếp tục học (và đang viết bài này) là do một số thầy cô giáo dạy tiếng Việt, đặc biệt ở Khoa tiếng Việt, trường Xã hội Nhân văn, Hà Nội.
Tôi may mắn gặp được những thầy cô giáo tiếng Việt tốt nhất.
Khi nhắc đến hệ thống giáo dục ở Việt Nam, nhất là ở bậc đại học, báo chí thường thở dài. Nào là cơ sở vật chất, nào là chất lượng giáo viên, nào là phương pháp giảng dạy, nào là sự ảnh hưởng của Nho giáo, của triết học Mác Lênin, của hiện tượng El Nino và sao chổi Halley.
Sự thật là giáo viên nào yêu nghề và có chút hiểu biết về tâm lý con người đều có thể chuyển kiến thức từ đầu mình sang đầu khác, dù là những đầu ở đâu. Mọi thời đại, mọi đất nước, mọi văn hóa đã, đang và sẽ có giáo viên tốt. Đôi khi quan trọng nhất không phải mình học ở đâu mà mình có may mắn gặp được giáo viên tốt hay không.
Tôi gặp được thầy Sơn, thầy giáo cùng tuổi với tôi (ngựa), cùng loại xe (vespa), cùng số phận (ế). Kể cả thời gian học bên Canada tôi chưa gặp giáo viên dạy ngôn ngữ nào biết tạo không khí vui vẻ như thầy Sơn. Trong lớp học có cả sinh viên Mỹ, Canada, Australia, Nhật, Trung Quốc, Hàn Quốc và Triều Tiên. Nhờ cách dạy sáng tạo và tương tác của thầy Sơn mà nhiều lần cả lớp cười phá lên, sinh viên quên hết mình là người ở đâu, sinh ra để giận ai; các bác Liên Hợp Quốc có thể học hỏi thầy Sơn nhiều thứ.
Tôi gặp được cô Chi, cô giáo thật sự yêu lịch sử Việt Nam. Cô kể về chuỵện quân Nguyên ba lần xâm lược Việt Nam (rồi ba lần thất bại) với sự nhiệt tình của một học sinh cấp 3 kể về chuyện hẹn hò bí mật của anh chàng đẹp trai nhất lớp. Còn có cô Thu, thầy Thi, thầy Phúc, thầy Nam… giáo viên là một danh từ số nhiều.
Ngoài các thầy cô giáo ở trường Xã hội Nhân văn, tôi còn gặp được cô Thanh, cô giáo dạy phát âm như dạy võ, các nguyên âm đôi và thanh điệu tiếng Việt bắt tôi phải nói đi nói lại không khác gì đấm hơi, đá gió. Và cô ấy rất đúng. Phát âm ngôn ngữ là võ thuật miệng lưỡi, không khác gì karate hay taekwondo. Có rất ít giáo viên dạy tiếng Việt hiểu được điều đó; thường họ chỉ dành một hai buổi dạy phát âm cơ bản rồi chuyển sang từ mới và luật ngữ pháp đơn giản. Như thế là sai. Giáo viên dạy từ mới mà sinh viên chưa biết phát âm "tương đối chuẩn" không khác gì nhà nhiếp ảnh chụp ảnh cưới mà chưa bỏ nắp máy ảnh. Nhờ đai đen do cô Thanh cấp nên tôi đã có thể đánh tiếng Việt ngoài đường mà không bị đường đánh lại.
Giáo viên đầu tiên dạy tiếng Việt cho tôi (mà không bị đuổi ngay hay chạy mất bút) là một sinh viên tên Hương. Hương đến nhà tôi một tuần ba lần, rất chăm chỉ và ngoan. Nhưng em Hương xinh quá, khó tập trung, thế là tôi đã phải tìm đến trường Xã hội Nhân văn, nơi có nhiều sinh viên học tiếng Việt. Nếu có cô giáo xinh đẹp như Hương thì sự mất tập trung ấy bị chia đều.
Cộng với các thầy cô giáo "đột phá", tôi từng có một số thầy cô giáo "đột vòm", cướp của tôi nhiều thời gian nhưng cũng để lại nhiều kỷ niệm rất vui.
Tôi có một ông thầy dạy ngôn ngữ, mỗi khi tiếp cận từ chuyên môn mới là thầy cầm bút viết tiếng Việt ở trên, tiếng Nga ở dưới. Thầy đã mất mấy chục năm học tiếng Nga, nhất quyết không bỏ phí thời gian đầu tư ấy. Nhưng cả lớp chỉ có một sinh viên Ukraina hay bỏ học, còn lại là sinh viên Canada, Nhật, Hàn... Mỗi khi xuất hiện các từ tiếng Nga trên bảng, thầy quay đầu nhìn lớp như muốn nói "rõ ràng chứ gì!" thì các sinh viên chúng tôi chỉ biết cười lịch sự. Tôi gọi thầy ấy là thầy Nga.
Tôi cũng từng có cô giáo dạy một chú người Bỉ cách phát âm tiếng Việt bằng hành động. Thấy chú ấy phát âm các dấu tiếng Việt khó quá, thế là cô bảo mỗi khi nói từ có dấu huyền là gật đầu xuống, dấu sắc là nâng đầu lên, dấu hỏi là xoay đầu một vòng như cầu thủ bóng đá ngoáy cổ khởi động trước khi hát bài quốc ca. Một cách dạy hiệu quả...quá. Sau mấy tháng, mỗi khi nói nhanh là chú ấy cứ lắc đầu lên xuống, trông như những mô hình cho các anh taxi hay để trên bảng đồng hồ!
Tôi có một ông thầy rất mê sử dụng tiếng Anh, mỗi lần dạy luật ngữ pháp mới là thầy giải thích kỹ càng bằng tiếng Anh rồi hỏi: "Thầy giải thích như thế có chuẩn không? Có gì chưa chuẩn em sửa giúp thầy nhé!". Xong mỗi buổi, thầy học nhiều từ tiếng Anh hơn tôi học từ tiếng Việt, cho dù tôi là người mất tiền đăng ký và thầy là người nhận lương của trường!
Tôi quan niệm rằng khi dạy tiếng Việt cho sinh viên nước ngoài không nên dùng đến tiếng mẹ đẻ của sinh viên hay ngôn ngữ thứ ba. Kể cả với sinh viên mới học, giáo viên phải làm sao để họ nghĩ bằng tiếng Việt, phản xạ bằng tiếng Việt ngay từ bài học đầu tiên. Chỉ vào ngực mình, nói "tôi". Chỉ vào quả cam, nói "quả cam". Giả vờ đang ăn, nói "đang ăn". Tôi đang ăn quả cam. Đơn giản, chỉ cần chút khả năng diễn xuất, vẽ tranh, và quan trọng nhất là nỗ lực chuẩn bị. Từ một câu có thể dạy thêm hai câu nữa, rồi từ ba cầu đó có thể dạy thêm 9 câu nữa.
Còn các luật ngữ pháp thì…cứ dần dần mà phát huy.
Đấy mới là giáo viên dạy ngôn ngữ! Còn các thầy cô giáo nói X là Y trong tiếng Việt, hoặc Y là X trong tiếng Anh chỉ là nhà phiên dịch cao cấp.
Rất tiếc lúc ấy tiếng Việt của tôi chưa đủ để mô tả quan điểm trên. Ông thầy ấy càng sử dụng tiếng Anh, tôi càng bức xúc nhưng không biết tỏ ra như thế nào. Cuối cùng tôi không chịu được nữa và nói một cách lịch sự nhất có thể với vốn từ đã có:
"Em trân trọng yêu cầu thầy không được biết tiếng Anh".